همایش دو چهره متیراییسم در روز 11 جون سال 2024، در دانشگاه ساپینزا در شهر رم ایتالیا و در دانشکده ادبیات و فلسفه برگزار شد. در این روز هفت سخنرانی صورت پذیرفت که به مباحثی در مورد: میترا و تفسیر آن، کنایه از میترائیسم در پاپیروس های مصر یونانی-رومی؟، میتراییسم از نگاه فیرمیکو ماترنو، ژولیان و میتراییسم، ایزیس میتراییسم: آغاز  سرنخ‌ها و شواهد باستان‌شناسی مشابه بین قرن چهارم و پنجم بعد از میلاد، یادداشتهای کتیبه میتراییسم در اوستیا آنتیکا و از نماد به عنوان یک کد شناسایی تا تک نگاره هویتی میترایسسم. ادامه این نشست که بیشتر مربوط به مباحث میتراییسم در شرق است در تاریخ 11 جولای سال 2024 روز پنجشنبه برگزار خواهد شد.

محل برگزاری سمینار، سالن شماره 22 دانشکده باستان‌شناسی، ساپینزا رم.

در ارائه نخست دکتر ماکس دیوید از طرف دکتر ماستروچینکوِ به مباحثی مربوط به ورود میتراییسم به مدیترانه و گسترۀ آن در بندر اوستیا و شهر رم پرداختند. اشاره به این نظریه که ورود میتراییسم به امپراتوری روم از مصر بوده و باید نقش یونان را در این رابطه به خاطر سپرد. همزمان پذیرش آیین ایزیس و آیین‌های دیگر توسط رومی‌ها به مانند سراپید، ونوس و آفرودیت نیز دیده می‌شود. ریشه میتراییسم را می‌توان در هند، ایران، آسیای صغیر، یونان و روم دنبال کرد. توجه به واژه شناسی نام میترا در فرهنگ‌های مختلف از نکات مورد توجه این ارائه بوده است. یکی از نکات مهم دیگر ارتباط بین اساطیر با یکدیگر بوده و قرار گیری آن‌ها در یک مرتبه و روایت آیینی، برای مثال خدای میترا و خدای خورشید که در بسیاری از نقوش دست عهد و پیمان می‌دهند و به صورت مکرر تکرار شده است. در ادامه به روایات جانبی در کنار روایت اصلی تاروکتونی یا همان قربانی گاو نر توسط خدای میترا پرداخته شده که در یکی از این روایات خدای میترا گاو نر را بر دوش کشیده و به سوی غار می‌برد. در منابع باستانی که یکی از آن‌ها نوشته‌ها پورفیریوس است، نام خدای میترا را دست گاوها می‌نامد. همچنین در ادامه به تشابهاتی بین خدای میترا و خدای ویکتوری یعنی نیکه اشاره شد. توجه به نقش تاروکتونی و ضرب آن بر روی سکه‌ها که در منطقه تارس یافت شده است.

ارائه اول از ماسسیمیلیانو داوید

در ارائه دوم که توسط البرتو کامپلانی انجام شد به متن موجود در یکی از پاپیروس‌های به دست آمده در مورد میتراییسم اشاره شد که امروزه در کتابخانه پاریس فرانسه نگهداری می شود و با نام پاپیروس مَجیک پاریس معروف است. با آنالیز این متون به حوزه فیلولوژی و الهیات می‌توان ورود کرد. در شاهنشاهی روم، میتراییسم چهره‌ای متغییر داشته. این آثار و متون کمک شایانی برای شناخت مباحث آیینی و خط شناسی آن دوران کرده است. در این متون به مباحثی چون نامیرا بودن اشاره دارد. و یا وجود شخصیت شیر که از عناصر مهم در میتراییسم است. و همچنین کلماتی که از وجود کائوتس و کائوتوپاتس خبر می‌دهد. متن و پاپیروس مورد بحث این ارائه از مصر یافت شده است که با نام پاپیروس شماره چهار شهرت دارد. با توجه به وجود آواهایی در این متن، گویا این اثر یک دعا بوده است. کلمه هلیوس میترا نیز در متن وجود دارد که فقط یک بار در آن تکرار شده است. اما گویا در این نگارش باقی مانده در ابتدا یک مقدمه وجود داشته و بعد متن دعا آغاز می‌شده است.

ارائه دوم از آلبرتو کامپلانی.

دراین ارائه در مورد پذیرش آیین میترایی از قرن یکم پیش از میلاد تا قرن چهارم پس از میلاد مسیح صحبت شد. ارتباط این آیین با سیستم پادشاهی و یا عدم پذیرش آن که در انتها توسط کنستانتین برای همیشه به خاموشی گروید. اشاره به متون باقی مانده از دوران باستان از شخصی با نام فیرمیکو ماترنو Firmico Materno که به اسرار آمیز بودن آیین میترایی اشاره داشته است. در این سخنرانی به مناسک موجود در میتراییسم و نقش نینفوس یا عروس (نامزد) در میترائیوم سنتا پریسکا در رم، که به صورت نقاشی دیواری است اشاره شد و همچنین به موزاییک کاری‌های کف میترائیوم فلیچیسسیمو در اوستیا آنتیکا و وجود عنصر پی سوز یا شمع دان که در مرحله دوم میتراییسم مورد توجه بوده است. در ادامه سخنرانی به مسئله زایش خدای میترا از سنگ پرداخته شد که به مجسمه به دست آمده از میترائیوم سنتو استفانو روتوندو در رم اشاره شد. همچنین نقش تاروکتونی و حمل گاو نر توسط خدای میترا که بر روی بشقابی قرمز رنگ به دست آمده که امروزه در موزه کریپتا بالبی شهر رم نگهداری می‌شود. سانزی در این ارائه به دنبال ریشه یابی فلسفه میتراییسم پارسی و قربانی گاو نر و غار کیهانی بوده است. اشاره دارد به میترائیوم سنتا ماریا وتر کاپوآ و روایات جانبی مرتبط با خدای میترا را بدون تاروکتونی، قطعات پازلی به هم ریخته می‌داند که با تاروکتونی و روایت آن می‌شود به ارتباطات روایات دیگر با روایت اصلی و مرکزی دست یافت.

ارائه سوم از  اِنزیو سَنزی.

در این ارائه به ارتباط مستقیم پادشاه ژولیان و میتراییسم پرداخته شد. اشاره به نام‌های خدای میترا به عنوان شخصیتی شکست ناپذیر و قرارگیری آن با خدای خورشید که در بسیاری از کتیبه‌های رومی میتراییسم این کلمات کنار هم معنای مقدسی در مهرابه‌ها را ایجاد کردند؛ عباراتی چون:  Deo Soli invicto Mithrae, Sol Invictus Mithra. همچنین عبارتی با نام Soli Comidi نیز دیده شده است. از دوران ژولیان سکه‌هایی باقی مانده که از خورشید هلیوس و ارتباط او با میترا نقش‌هایی باقی مانده است. یکی دیگر از نقوش مهم نقش تاروکتونی بر روی سکه‌های این دوره بوده است. ژولیان در خانه خود میترائیوم داشته و در دعایی به آن اشاره دارد. تاثیر نقش تاروکتونی به دوران بعد از ژولیان بر روی سکه‌ها می‌رسد. در ادامه نیز به نقش طاق بوستان که خدای میترا در کنار اهورا مزدا و شاه ساسانی است که در زیر پای خدای میترا گل نیلوفر و در زیر پای دو شخصیت دیگر گویا شاه روم ژولیان قرار دارد. در ادامه به نقش دو مشعل دار در پشت سکه‌های ساسانی نیز اشاره شد که به نوعی دو همراه خدای میترا نیز بوده‌اند.

ارائه چهارم از آندرآ گاریبولدی.

در این ارائه نیز به ریشه‌های میتراییسم شرقی و غربی پرداخته شد. توجه به آثار هنری و فرهنگی باقی مانده در میتراییسم رومی مانند نقاشی‌های دیواری، مجسمه‌ها و کتیبه‌ها؛ همچنین توجه به کنار هم قرار گرفتن چند آیین که یکی از نکات مهم که در اوستیا آنتیکا با آن روبرو شدند، وجود یک معبد ایزیس کنار میترائیوم بوده است که با نام میترائیوم Marmi Colorati معروف است. کنار هم قرار گرفتن میترائیوم با دیگر آیین‌ها را باز در اوستیا شاهد هستیم که میترائیوم حیوانات در کنار معبد سی‌بل قرار گرفته است. به عقیده فرانس کومن در اواخر قرن سوم میلادی بوده که روحانیون تفکراتِ میتراییسم و ایزیس با هم دیده شده‌اند که در اوستیا به راحتی قابل شناسایی است. همچنین مثالی زده شد در مورد میترائیومی در شهر رم با نام Via Giovanni Lanza که آثار زیادی از آیین‌های مختلف از جمله ایزیس در کنار آن دیده شده که شامل مجسمه بوده است. همچنین سر ایزیس در میترائیوم سنتو استفانو روتوندو در شهر رم پیدا شد. تاریخ گذاری این آثار را بین سال‌های 180 میلادی تا 160 میلادی می‌دانند. همچنین در میترائیوم سنتا پریسکا رم نیز آثاری از نام میترا و ایزیس دیده شده و به عقیده پورفیریوس، شاید سناتورهای رومی از ایزیس به میتراییسم تغییر دین داده باشند. در بسیاری از نگارش‌های باقی مانده هم زیستی بین میترا و ایزیس دیده می‎شود.

ارائه پنجم از الساندرو مِلِگا.

در این ارائه در مورد ایکونوگرافی در میتراییسم صحبت شد که در محوطه باستانی اوستیا آنتیکا آثار فراوانی دیده شده است. در این ارائه به تقسیم بندی آیین‎های موجود در محوطه سی هکتاری اوستیا پرداخته شد که میترائیوم‌ها و سی‎بل‎ها با 41 درصد بیشترین فضاها را در بر گرفته بودند. با توجه به متون باقی مانده گویا پلیس‌های اوستیا نیز در کنار دیگر مومنین شهر اوستیا به تقدس و پرستش این آیین پرداختند. توجه به تکرار نام خانوادگی کریتون، که در مجسمه‎ها دیده شده و همچنین در کتیبه‌ها که گویا از اشخاص مهم در اوستیا بوده است، حتی اگر ریشه یونانی داشته بوده. نام کریتون در میترائیوم پلانتا پدیس نیز تکرار شد. استفاده از این گونه نگارش‌ها را در کلیساها و دین مسیحیت نیز شاهد هستیم. در انتها سئوال‌هایی مطرح شد که ارتباط معابد با محیط شهری و اطرافشان، آیا فضای عمومی بوده یا خصوصی و آیا فضایی برای شاهنشاهی و یا سیاسیون بوده است؟

ارائه ششم از اَنجلو پِللِگرینی و اَنتونیو لیکورداری.

در ارائه آخر به نمادها و رموز آن برای شناخت نگارش‎ها و طرح‌های باقی مانده پرداخته شد. این نمادها را در طرح‎ها مربوط به خدای میترا در روایات مختلف و نگارش‌های باقی مانده آن شاهد هستیم. آثاری از مونوگرام‎های خورشیدی در دوران امپراتور آورلیانوس و بعدها در دوران کستنزه دیده شده است. بازی با حروف که طرحی گرافیکی در آن دوران بوده است که در مسیحیت نیز تکرار گردیده شد.

ارائه هفتم از ماکسیمیلیانو داوید.

در این گردهمایی تمرکز بیشتر بر روی آثار باقی مانده از میتراییسم در شهر رم و بندر اوستیا آنتیکا بوده است. در بخش‌هایی شاهد مقایسه تطبیقی در مورد میترائیوم‌ها و در بعضی بخش‌ها آثار دیگری چون مجسمه‌ها، نقش‌برجسته‌ها، کتیبه‌ها و نقاشی دیواری و در گسترۀ بزرگ‌تر توجه به نگارش‌های باقی مانده در مورد میتراییسم بوده است. با توجه به این آثار باقی مانده دقت و تمرکز بر روی کرونولوژی، مونوگرافی بیشتر شده و همچنین توجه به منابع باستانی و تاریخی که اطلاعات غنی‌ای در مورد میتراییسم در گذر قرن‌ها تا به امروز به پژوهشگران منتقل کرده‌اند. یکی از نکات با ارزش توجه به سکه‌های ضرب شده در دوران چند امپراتور رومی بوده که به روایاتی از میتراییسم و پرستش هلیوس پرداخته بودند و یا متون باقی مانده بر روی پارچه که پاپیروس بوده‌اند که شبیه به دعاهای اسرارآمیز مفاهیم را ثبت کرده بودند.

خوشبختانه آثار فراوانی از میتراییسم چه به صورت فضاهای معماری، چه به صورت آثار فرهنگی و هنری چون کتیبه و نگارش و نقاشی دیواری و مجسمه باقی مانده و همچمنین در حال کشف و کاوش هستند که کمک فراوانی به شناخت این آیین اسرار آمیز در دنیای غرب کرده است. مطالعات میتراییسم دنیایی بی انتها دارد که حدود دو قرن است که پژوهشگران را درگیر اصالت وجودی آن کرده است.

محمد کشاورز دیوکلایی

۱۸ جون ۲۰۲۴، سه‌شنبه