جای‌یابیِ بلاغت و استدلال اخلاقی در دین زردشتیِ ساسانی و پساساسانی
پروفسور یوهان سهراب‌دینشاه ویوانا، استاد دانشگاه آکسفورد، در ماه‌های مه و ژوئن ۲۰۲۴ در مدرسه مطالعات عالی در پاریس، مجموعه سخنرانی‌هایی به دعوت به دعوت پروفسور سمرا آذرنوش و پروفسور فیلیپ هویزه در چهار بخش ارائه کرد. یوهان ویوانا در این سخنرانی‌ها به بررسی فلسفه اخلاقی و اندیشه دینی زردشتی در دوران شاهنشاهیِ ساسانی (۲۲۴-۶۵۱ میلادی) و پس از آن پرداخت.
مقدمه:
پس از بیش از دو سده از مطالعات نوین زردشتی، هنوز مطالعه جامعی بر گفتمان الاهیاتی زرتشتی و روش‌های تفسیر از متون فارسی میانه (پهلوی) انجام نشده است. این پژوهشگر دانشگاه آکسفورد پس از انتشار دو کتاب در مورد تفسیر زردشتی (سودگر نَسک از دینکرد نهم، کتابی به فارسی میانه از سدۀ نهم میلادی)، با بررسی دیدگاه‌های «درونی» به درک بهتر ما از استدلال اخلاقی، بلاغت و شکل‌گیری هویت و بنیاد متافیزیکی آن در گفتمان زردشتی کمک کرد. در این سلسله سخنرانی ویوانا گذار فرم‌های ادبی زردشتی از دورۀ کهن و رمزآلود اوستایی تا دورۀ پسین‌باستان که در آن و در بستری مدرن، به تولید دانش می‌پرداختند، را مورد بررسی و کنکاش قرار داد.
سخنرانی‌ها:
۱. گذشته سرزمینی بیگانه است: رمانتیسم‌ها و بار «سنت» (دین)
سخنران در نشست نخست به بررسی چگونگی خودنمایی متون پهلوی به عنوان وارثان متون کهنِ اوستایی پرداخت. موضوع این سخنرانی چگونگی توسعه بُعد تأمل‌برانگیزتری در گفتمان زردشتی نسبت به منابع اوستایی اولیه بود. همچنین به تحلیل راهبردهای به کار گرفته شده توسط دین‌مردانِ زردشتی برای پل زدنِ میانِ زمان حال واقع‌گرایانه و گذشته آرمانی، پرداخته شد.
۲. مناقشه و تفاوت: نظم بخشیدن به خویشتن و نقد دیگران در شاهنشاهی چندفرهنگی
در سخنرانی دوم، سخنران به چگونگی رویاروییِ زردشتیان در شاهنشاهی ساسانی با چشم‌اندازی با تنوع دینی فراوان پرداخت. ویوانا با برقراری ارتباط میان سنگ‌نبشتۀ کرتیر از سدۀ سوم تا مجموعه متون زردشتی فارسی میانه، حدودا شش سده بعد، به بررسی چگونگی طبقه‌بندی و روبرو شدنِ زردشتیان با تهدیداتِ جوامع مسیحی، یهودی، مانوی و سایر جوامع دینی پرداخت. او همچنین از جدلیاتِ زردشتی و رسالاتِ آپولوژیستی به عنوان ابزاری برای حفظ مرزهای دینی روشن، سخن گفت.
ویوانا با افزودن لایه‌ای دیگر از پیچیدگی، به بررسی بخش دینکرد سوم در مورد ازدواج «خویدوده» پرداخت. به گمانِ ویواینا این رسم به عنوان ابزاری دیگر برای زردشتیان برای نگهداشتِ فاصله اجتماعی و دینی از گروه‌های دیگر عمل می‌کرد. نویسندگان پهلوی از طریق قیاس، به دنبال اثبات آسیب درک شده از اختلاط دینی و اجتماعی بودند. بر اساس این تفسیر، ازدواج خویدوده به عنوان راهی برای حفظ پاکی و رفاه اجتماعی در درون جامعه زردشتی عمل می‌کرد.
۳. شک و تصمیم‌گیری: تفسیر «گزینش» در جهان‌بینی دوگانه‌گرا
در این نشست سخنران بر مفهوم «شک» (گمان) در متون فارسی میانه، به عنوان جنبه‌ای اساسی از استدلال اخلاقی زردشتی، تمرکز داشت. بررسی این مفهوم «درونگرایانه» نشان داد که چگونه متکلمان زردشتی در طول تاریخ با عدم قطعیت و تأثیر آن بر تصمیم‌گیری دست و پنجه نرم کرده‌اند. ویوانا به بررسی فرآیندها و پیامدهای این انتخاب‌ها پرداخت و بر اصول اساسی اخلاق زردشتی تأکید کرد.
ویواینا توضیح داد که چگونه زردشتیان ساکن در جهانی ثنوی، به طور خودآگاهانه تصمیم‌گیری و گزینش می‌کردند. این سخنران به ردیابی درک در حال تحول شک، از ریشه‌های اوستایی کهن آن تا اهمیت آن در دنیای ایرانیِ پسین‌باستانی در یک بسترِ جهانی، اشاره کرد. شک و تصمیم‌گیری برای زرتشتیان امری حیاتی تلقی می‌شد و ممکن بود برای پیروان دین بهی آزمون (وَر) اخلاقی ایجاد کند. از جمله دوره‌های شک می‌توان به دگرگونی‌های تاریخی مانند ادعای سوزاندن اوستا توسط اسکندر و نابودی دین (سنت) اشاره کرد. حکمت دین‌مردانِ زردشتی در دورۀ پسین‌باستان و اوایل دوره اسلامی (که در متونی مانند گزیده‌های زادسپرم» و «دینکرد چهارم» پیداست) ناشی از همین به رسمیت شناختن اهمیت تشخیص انتخاب‌های اخلاقی بود.
۴. سود و زیان / منفعت و ضرر: کیهانشناسی‌ها و غایت‌شناسی تاریخ بشر
این محقق در واپسین سخنرانی، چشم‌انداز زردشتی نسبت به آینده را بررسی کرد. ویواینا به این پرسش پاسخ گفت که چگونه کیهانشناسیِ زردشتی جهان را نه تنها به عنوان میدان نبرد خیر و شر، بلکه نیز به عنوان امری از پیش تعیین شده در نظر می‌گرفت که با پیروزی نهایی خیر و ریشه‌کن شدن شر به پایان می‌رسید. او برای نشان دادن چگونگی ریشه دواندن مفهوم تقدیرگرایی ثنوی در دین زردشتیِ پسین‌باستان به نمونه‌هایی از ادبیات پهلوی اشاره کرد.
دیگر موضوع مورد اشاره، نقش «سود» و «زیان» در همین چارچوب بود و سخنران بر ارتباط آنها با اهداف اخلاقی نهایی تأکید کرد. ویوانا با تکیه بر کار محققانی مانند شائول شاکد، فیلیپ کراینبروک و آنتونیو پانائینو، ادبیات پهلوی را ابزاری آگاهانه برای تولید دانش دانست که از اسطوره و کیهانشناسی برای اهداف آموزشی استفاده می‌کرد. او نشان داد که چگونه اندیشه ایرانی پسین‌باستانی بر اجتناب‌ناپذیری لحظۀ آخرالزمانی، در سطح جهانی و فردی، تأکید داشت.
ویوانا همچنین این مساله که چگونه برخی از آیین‌ها توسط مفسران زردشتی با بهره‌گیری از اصطلاحات پسین‌باستانی، مانند مفهوم «سرمایه‌گذار»، بازتفسیر می‌شدند، را به بحث گذاشت. در پایان، این سخنران نقدی بر کار پژوهشگران آمریکایی سام هریس و دنیل دنت ارائه کرد. به گمانِ او این محققان کارکرد و ارزش اجتماعی گفتمان دینی را نادیده می‌گیرند.
آنگونه که میزبان سمینار، پروفسور سمرا آذرنوش اعلام کرد، این سلسله سخنرانی به زودی به عنوان کتابی توسط کتابخانه علوم دینی مدرسه مطالعات عالی پاریس با پشتیبانیِ بنیادِ مطالعات ایرانی الهه امیدیار میرجلالی منتشر خواهد شد.
گردهمایی پژوهشگران:
این سلسله سخنرانی محلی برای حضورِ چهره‌هایی از دانشگاهیان، از جمله استادان، متخصصان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی بود. در این نشست‌ها بحث‌هایی در میان شرکت‌کنندگان، هم به صورت حضوری و هم از راه دور انجام شد. از میان پژوهشگران می‌توان به متیو کانپا، آلبرتو کانترا، دانیل باربو، موریل دُبیه، فرانتس گرُنه، جفری هرمان، فیلیپ هویزه و میهایلا تیموش اشاره کرد.
