مروری بر کتابِ دیوان دیو

دیوانِ دیو فرهنگنامهای، در معرفی و شناختِ موجوداتِ شرّ و زیانکارِ فرهنگِ ایرانی، به پژوهش و تألیفِ «مهرکعلی صابونچی» است. این کتاب، که نخستین عنوانِ «مجموعۀ شرّ» در نشرِ «چرخ» است، در زمستانِ ۱۴۰۳ خورشیدی منتشر شدهاست.
مؤلف در این کتاب با بررسی و مطالعۀ متون زردشتی و مانوی، منظومههای حماسی و متون برگزیدۀ دورانِ اسلامی موجوداتِ زیانکارِ هریک را استخراج و طبقهبندی کردهاست. درواقع هرآنچه در این فرهنگنامه با آن روبهروییم از متونِ پایه و منابعِ دست اول برگرفته و تنظیم شدهاست.
«صابونچی» در مقدمۀ کتاب ابتدا گزارشی از پیشینۀ پژوهشی دیوشناسی ایرانی و کتابهایی که تا بهامروز در این باره منتشر شدهاند را ارائه میکند. سپس، با توضیح مختصری دربارۀ روشِ دستهبندی منابعی که بهکار بردهاست، هر چهار دستۀ اصلی منابع و زیرشاخههای آنها را یکبهیک تفکیک میکند و شرح میدهد. در پایانِ هم هریک از دستهبندیها نیز جدولی مدوّن و فهرستوار از همۀ زیانکارانِ موجود در آن منابع را ارائه میکند. در بخشِ متونِ اسلامی مؤلف مشخصاً بر «عجایبنامهها» و «هزارویک شب» تمرکز داشته اما در سه دستۀ دیگر (متونِ زردشتی، مانوی و منظومههای حماسی) تقریباً همۀ کتب و متونِ پایه و اصلی را بررسی کردهاست.
پس از مقدمۀ مفصلی که دربارۀ متن شناسی و منابع نگاشته شدهاست واردِ بخش اصلی کتاب، فرهنگنامه، میشویم. نویسنده در این بخش، علیرغم تحصیلاتِ عالی و مرتبطی که دارد، تا جای ممکن از ارائۀ تحلیل و نگرش شخصی امتناع ورزیده و در ذیل هر مدخل تنها به ارائۀ روایتهای متون پایه و منابعی که بهکار گرفتهاست اکتفا میکند. در هر مدخل چنانچه پژوهشگران پیشین نظری در این باره داشتهاند بهصورت پانویس آورده شده و حتی اختلافات در ضبط اسامی برخی از زیانکاران نیز قید شدهاست. باتوجه به اینکه، برای روشن شدن برخی مطالب، کتاب به پانویسهای متعدد و متفاوتی نیاز داشتهاست راهنمای مطالعۀ این پانویسها نیز در ابتدای کتاب قرار گرفتهاست.
دو نکتۀ حائز اهمیتی که در مدخلنویسی دیوان دیو به چشم میخورد یکی آن است که تاریخ تطور برخی از این موجودات زیانکار، از متون زردشتی تا متون دوران اسلامی، و دیرینهشناسی و دگردیسی آنها شرح و روشن شدهاست. دیگر آنکه در ذیل مدخل برخی از این موجودات (عمدتاً زیانکارانِ متونِ حماسی) خلاصهای از داستانِ آنها، و با فونتی متفاوت، آورده شدهاست تا خواننده با روایتِ اصلی نیز آشنا شود.
در ابتدای مدخل و در مقابلِ نامِ هریک از زیانکاران منبعی که از آن استخراج شدهاند نیر آورده شده؛ بهطور مثال: «دیوِ سپید» (شاهنامۀ فردوسی) یا «سناویذک» (متونِ زردشتی). در انتهای کتاب نیز جدولی مفصل از هماوردان و نیروهای مقابلِ زیانکاران تنظیم و ارائه شدهاست.
دیوانِ دیو با توجه به گسترۀ منابعی که در نگارشِ آن استفاده شدهاست و بهرهگیری از متونِ اصلی و دستِ اول زردشتی و مانوی دقیقترین و تقریباً کاملترین منبعی است که تابهحال در معرفی و شناختِ زیانکاران ایرانی نگارش و چاپ شدهاست. از سویی تألیفی بودن این کتاب حائز اهمیت است چرا که عمدۀ منابع اصلی در شر شناسی ایرانی تا پیش از این آثاری بوده که از زبانهای دیگر بهفارسی ترجمه شدهاند. نکتۀ دیگری که بر اهمیت این کتاب میافزاید آن است که، باتوجه به شیوۀ نگارش، روان و روشن بودنِ متن و زبانی که نویسنده بهکار بردهاست، دیوانِ دیو منبعی کاربردی برای گروههای مختلفی از مخاطبان و اهلی فرهنگ خواهدبود؛ کتابی که یک پژوهشگرِ حوزۀ فرهنگ یا یک نویسنده همانقدر به آن احتیاج خواهدداشت که یک دانشجوی هنرهای تجسمی یا یک انیمیشنساز. کتابی که یک نسخه از آن باید در هر کتابخانهای باشد تا بتوان بهفراخور به مدخلهایش رجوع کرد.